خواص و کاربردهای زهر زنبورعسل

آپیتوکسین ( Apitoxin ) یا مَشخِرَپ به ترکیب سازنده زهر زنبور عسل گفته می‌شود. این ماده یک سم سلولی است که مایعی بی‌رنگ و گس است و دارای پروتئین هایی است که ممکن است منجر به التهاب‌های داخلی شود.

 

مستندات تاریخی مصرف پزشکی زهر زنبورعسل

• از میان کتاب‌های قدیمی که استفاده درمانی از زهر زنبور عسل را توصیه کرده اند, یک کتاب پزشکی از چین باستان وجود دارد که در حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد توسط هوانگدی نیجینگ نوشته شده است.
• ارسطو حدود ۳۰۰ سال پیش از میلاد, در کتاب « تاریخچه حیوانات » آلت نیش زنبور و خواص قدرتمند زهر زنبور را در کتاب خود شرح داده است.
• بقراط, پزشک یونان باستان, از زهر زنبور برای اهداف درمانی استفاده کرده است. او این زهر را آرکانوم ( راز کیمیاگری ) نامیده. یک داروی اسرارآمیز که خواص درمانی آن را بطور کامل درک نکرده است.
• در سال ۱۴ قبل از میلاد, پلینی بزرگ, استفاده از زهر زنبور در تاریخ طبیعی خود را شرح داده است.
• گالن ( ۱۳۰ تا ۲۰۰ میلادی ), استفاده از عسل و زهر زنبور را به عنوان دارویی برای طاسی تجویز کرده است.
• شارلمانی ( ۷۴۲ تا ۸۱۴ میلادی ), نیش زنبور را به منظور درمان نقرس دریافت کرده, در حالی که مونفات ( ۱۵۶۶ تا ۱۶۳۴ میلادی ), نیش زنبور را جهت بهبود جریان ادرار و برای مقابله با سنگ کلیه تجویز می‌کرده است.
• در سال ۱۶۰۹, سی باتلر در کتاب « سلطنت زنانه » خود, به اندام نیش زنبور اشاره کرده است.
• در سال ۱۶۷۲, یان سوامردام, شرحی کامل از آلت نیش زنبورها ارائه داده است.
• در ۱۸۳۴, ال دوفور, غده زهر را توصیف کرد و بعدها متوجه شد که این غده حاوی یک محلول قلیایی است که پس از آن به نام غده قلیایی یا غده دوفور شناخته می‌شود.
• در سال ۱۷۳۷, ساموئل دِیو در کتاب « داروشناسی » خود, استفاده از زنبور را برای درمان طاسی و همچنین به عنوان یک داروی مُدر توصیه کرده است.
• در ۱۸۵۸, دمارتی, پزشک فرانسوی, از نیش زنبور برای درمان چندین بیماری استفاده کرد.
• در ۱۸۵۸, سی دبلیو وولف, یک پزشک برجسته هومیوپاتی اهل برلین, کتاب خود را با نام « زنبورعسل اروپایی یا زهر زنبورعسل » منتشر نموده و این ماده را به عنوان یک عامل درمانی در نظر گرفته است.
• در سال ۱۸۶۸, دانشمندان روسی, لوکومسکی و لوبارسکی, کتابی را با عنوان « زهر زنبور, نوعی دارو » منتشر کردند و استفاده درمانی از زهر زنبور عسل را در آن شرح داد.
• در سال ۱۸۸۸, پزشک اتریشی, فیلیپ ترک, استفاده مدرن از زهر زنبور در زنبوردرمانی را در کتاب « گزارشی درباره ارتباط ویژه بین نیش زنبور و آرتروز و روماتیسم » منتشر کرد.
• در سال ۱۹۳۵, پس از جنگ جهانی اول, بودوگ بک, زنبوردرمانی بوسیله زهر زنبور را وارد آمریکا کرد و کتابی درباره درمان بوسیله زهر زنبور, بخصوص درمان آرتروز روماتیسمی, منتشر کرد.
• در اروپا, اولین داروی تجاری زهر زنبورعسل, در سال ۱۹۲۸ به بازار عرضه شد.

 

کاربرد زهر زنبورعسل یا زنبوردرمانی ( apitherapy ) با مفهوم جدید

با توجه به اینکه واژه زنبور درمانی به مفهوم بهره گیری علمی از فرآورده‌های زنبورعسل نظیر زهر, عسل, موم, گرده گل, بره موم و… در درمان بیماری هاست, بخصوص تاثیر زهر زنبور عسل در درمان بسیاری از بیماری‌ها, از جمله ام اس, واقعه بسیار جالبی است.

همچنین طبق تحقیقات به عمل آمده نیز مشخص شد که زنبورداران معمولا عمر طولانی‌تر نسبت به سایرین دارند و پس از ریشه یابی, استفاده از فرآورده‌های زنبورعسل همچون زهر زنبور عسل, اصلی‌ترین عامل طول عمر آن‌ها تشخیص داده شده است.

برای مثال معمولا هر زنبوردار سالانه ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ نیش به خصوص در مواقع کوچ, عسل گیری و بچه گیری دریافت می‌کند و با توجه به همین مساله است که زنبورداران کمتر به بیماری‌های اعصاب نظیر پارکینسون, ام اس, آلزایمر و سکته مغزی مبتلا می‌شوند و دانشمندان با توجه به همین یافته‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که زهر زنبورعسل نه تنها هیچ گونه ضرری برای انسان ندارد, بلکه می‌تواند در درمان خیلی از بیماری‌ها به او کمک کند.

زنبوردرمانی به طور گسترده در بسیاری از کشورها پذیرفته شده است و در حال حاضر بیش از ۲۲ محصول مختلف از زهر زنبورعسل, شامل انواع آمپول زهر زنبورعسل, قرص, کرم, ضماد, پمادهایی نظیر آپیسارترون, فوراپین, میلیورا و… در کشورهای اروپایی در دسترس هستند که کاربرد عمده آن‌ها در درمان بیماری‌های روماتیسمی, آرتریت‌های مزمن, التهاب مفاصل و نقرس می‌باشد. بیش از ۱۵۰۰ نشریه, مقاله و گزارش تحقیقی در این زمینه ثبت شده است که برای همگان قابل دسترس هستند.

یکی از موارد جدی بودن شیوه زنبور درمانی در درمان بسیاری از بیماری‌ها, علی الخصوص در غرب, وجود مواد موثره از جمله ملیتین در زهر زنبور عسل است که می‌تواند در درمان بیماری‌های روماتیسمی بسیار چاره ساز واقع شود و البته نظر به این که استفاده مستقیم از نیش زنبور عسل ممکن است واکنش‌های آلرژیک, شوک آنافیلانتیک و حتی مرگ را ایجاد نماید, لذا از زهر زنبور عسل, فرآورده‌های دارویی به صورت پماد جلدی و قرص‌های خوراکی ساخته و در درمان بیماری‌ها مورد استفاده قرار می گیرد.

ملیتین جزء اصلی زهر زنبور است که اثرات بیولوژیکی مثبت بسیار با سمیت نسبتاً کم دارد. پپتید MCD و فسفولیپاز A نیز دو مورد از سمی‌ترین اجزای زهر زنبور هستند. به منظور دستیابی به اثرات بیولوژیکی قطعی آن, از اجزای زهر زنبور به صورت مجزا می‌توان استفاده نمود. به عنوان مثال, چینی‌ها اسپری ملیتین را برای فروش عمومی تولید نموده‌اند.

 

خصوصیات فیزیکی زهر زنبورعسل

زهر زنبورعسل, مایعی بی‌رنگ با مزه تند و بویی شبیه به روغن موز است. PH آن حدود ۵.۵ و کمی اسیدی است. برای جمع آوری یک گرم ماده خشک زهر زنبورعسل نیاز به زهر حدودا ده هزار زنبورعسل است. زهر کاملا خشک و خالص زنبورعسل, زرد رنگ متمایل به قهوه‌ای است و وزن مخصوص آن ۱.۱۳ می باشد. این زهر به سرما مقاوم است و منجمد کردن آن سبب کاهش میزان سمیت آن نمی‌شود. همچنین زهر خشک شده به گرما, حتی در حرارت بالا نیز مقاوم است و در صورت محافظت در برابر رطوبت, خواص سمی آن برای سال‌ها باقی می‌ماند.

 

خواص شیمیایی زهر زنبورعسل

زهر زنبورعسل به طور کلی ترکیبی از مواد کاملا سودمند است. تاکنون ۱۸ ترکیب مختلف در آن شناسایی شده که شامل موارد زیر می باشد:

آنزیم ها : فسفولیپاز A۲, هیالورونیداز, اسیدفسفاتاز.

پپتیدها : آپامین, ملیتین, پپتید MCD, سکاپین, ترتیاپین, آدولاپین.

آمین‌های بیولوژیک : هیستامین, دوپامین, نوراپی نفرین, لکوترین.

 

اثرات فیزیولوژیک زهر زنبورعسل, مبتنی بر مدارک علمی

هفتاد سال گذشته, متجاوز از هزار و هفتصد نشریه علمی در مورد ترکیب و اثرهای مختلف زهر زنبورعسل در جانداران و انسان منتشر گردیده اند که قسمت عمده آن‌ها از اروپای شرقی و آسیا می‌باشد. اکثر آن‌ها روی نمایش مستقیم محل, اثرهای فیزیولوژیکی ترکیب‌های خاص مانند تخریب غشاء, سمیت یا تحریک و جلوگیری از عکس العمل‌های آنزیمی تمرکز دارند. این موضوع به میزان زیادی درک ما را از فرآیندهای پس از نیش زدن و ترکیب های زهر و واکنش‌های مربوط به آلرژی را افزایش داده است.

 

اجزای تشکیل دهنده و ترکیبات زهر زنبورعسل

ترکیب زهر زنبورعسل به خوبی مورد مطالعه قرار گرفته است. این ماده مخلوطی پیچیده از پروتئین‌ها, پپتیدها و عناصری با وزن مولکولی پایین است. اجزای اصلی این ماده, پروتئین‌ها و پپتیدها هستند. با توجه به اجزای فرار موجود در زهر زنبورعسل, حالت خشک و تازه آن تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند. در غیر این صورت, خاصیت بیولوژیکی کلی آن‌ها مشابه یکدیگر است. مهم‌ترین عامل‌های موجود در زهر زنبور که باعث استفاده درمانی از زهر زنبور عسل میشود، پروتئین‌ها و پپتیدها هستند.

5 نوع آنزیم در زهر زنبور وجود دارند : فسفولیپاز A۲, فسفولیپاز B, هیالورونیداز, فسفاتاز و آلفا گلوسیسیداز. آنزیم‌ها پروتئین‌هایی هستند که واکنش‌های خاصی را کاتالیز می‌کنند.

پلی‌پپتیدهای اصلی زهر زنبور عبارتند از : ملیتین, آپامین, MCD پپتید, سکاپید, پامین, مینیمین, آدولاپین, پروکامین A و B, مهارکننده پروتئاز, ترتیاپید, کاردیوپپ, ملیتین F. پلی‌پتیدها از ۲ یا چند آمینو اسید ساخته می‌شوند. بسیاری از تحقیقات, خواص شفابخشی زهر زنبور را به این پپتیدها مرتبط می‌دانند.

اجزای دارای وزن مولکولی پایین, متفاوت هستند : آمینو اسیدها, کاتکولامین‌ها, قندها و مواد معدنی.

 

اثرات بیولوژیکی و درمانی اصلی زهر زنبورعسل

 

ملیتین : پپتید فعال از لحاظ بیولوژیکی, ۵۰ تا ۵۵ درصد.

اثرات :

• تنش سطحی غشاها را از بین می‌برد
• در مقادیر بسیار کم, دارای خاصیت ضدالتهابی
• ماهیچه‌های صاف را تحریک می‌کند
• نفوذپذیری مویرگی را افزایش داده, بدین ترتیب جریان خون را افزایش می‌دهد و باعث کاهش فشار خون و میزان انعقاد خود می‌شود
• تحریک کننده سیستم ایمنی بدن
• مهار کننده سیستم ایمنی بدن
• محافظت در مقابل تشعشعات
• ضدسرطان, ضدباکتری, ضدقارچ و ضدویروس. می باشد, اما مصرف دوز بالایی از آن, التهاب‌آور و همولیتیک است

 

فسفولیپاز A : آنزیم هیدرولیز کننده فسفولیپیدها, ۱۰ تا ۱۲ درصد.

اثرات :

• فسفولیپیدها را از بین برده و غشای سلولی عوامل موجود در خون را حل می‌کند
• انعقاد خون و فشار خون را کاهش می‌دهد
• بوسیله پپتیدهای پریون, از مرگ عصبی سلول‌ها جلوگیری می‌کند
• باعث التهاب و القای مواد حساسیت‌زای قوی بوده و بنابراین قوی‌ترین جزء زهر زنبورعسل است

 

فسفولیپاز B : شکافت لیزولستین سمی, ۱ درصد.

اثرات :

• خاصیت سم‌زدایی

 

هیالورونیداز : به عنوان نوعی همبند بافتی, هیدرولیز اسید هیولورونیک را کاتالیز می‌کند, ۱ تا ۲ درصد.

اثرات :

• هیدرولیز پروتئین‌ها را کاتالیز نموده و نفوذ زهر زنبور به درون بافت‌ها را میسر می‌سازد
• رگ‌های خونی را منبسط کرده و نفوذپذیری آن‌ها را افزایش می‌دهد و این امر منجر به افزایش جریان خون می‌گردد
• این ماده حساسیت‌زا می باشد

 

آپامین : پپتید فعال از لحاظ بیولوژیکی, ۲ تا ۳ درصد.

اثرات :

• ضدالتهابی که آزاد شدن کورتیزون را تحریک می‌کند
• فعالیت ضد سروتونین دارد
• مهارکننده سیستم ایمنی
• در دوزهای بسیار پایین, سیستم عصبی مرکزی را تحریک می‌کند, اما دوزهای بالای آن نوروتوکسیک هستند

 

MCD : پپتید ۴۰۱, رهاکننده سلول های ماست سل, ۲ تا ۳ درصد.

اثرات :

• با آزاد کردن هیستامین, سروتونین و هپارین, سلول‌های قلیاخواه را تجزیه می‌کند
• خاصیت شبه ملیتین, افزایش نفوذپذیری مویرگی
• خاصیت ضدالتهابی
• سیستم عصبی مرکزی را تحریک می‌کند

 

آدولاپین : پپتید فعال از لحاظ بیولوژیکی, ۱ درصد.

اثرات :

• آنزیم‌های خاص مغزی, سیکلواکسیژناز و لیپواکسیژناز را مهار می‌کند
• کاهنده التهاب, ضد روماتیسم, کاهش دهنده درد و تب
• از تجمع اریتروسیت‌ها جلوگیری می‌کند
• سمیت نسبتا کمی دارد

 

مهارکننده‌های پروتئاز : پپتیدهای فعال از لحاظ بیولوژیکی, ۳ تا ۴ درصد.

اثرات :

• از فعالیت پروتئازهای مختلف مانند تریپسین, کیموتپریپسین, پلاسمین و ترومبین جلوگیری کرده و بدین ترتیب التهاب را کاهش می‌دهد
• ضد روماتیسم
• سمیت پایین

 

سکاپین, ترتیاپین, کاردیوپپ, مینیمین و پروکامین : ۳ تا ۵ درصد.

اثرات :

• این پپتیدها در فعالیت فیزیولوژیکی زهر زنبور, نقشی غیرقطعی دارند
• اثرات ضد تشعشع
• کاردیوپپ دارای اثرات ضد آریتمی است

 

هیستامین : انتقال دهنده عصبی, 0.7 تا 1.5 درصد.

اثرات :

• رگ‌های خونی را منبسط می‌کند, نفوذپذیری مویرگ‌های خونی را افزایش داده و باعث افزایش جریان خون می‌شود
• ماهیچه‌های صاف را تحریک می‌کند
• حساسیت‌زا می باشد

 

دوپامین, نورآدرنالین : انتقال دهنده‌های عصبی, 0.2 تا 1.5 درصد.

اثرات :

• غلظت‌های پایین آن در زهر زنبورعسل, باعث اثرات فیزیولوژیکی در پستانداران نمی‌شود, اما زمانی که به بی‌مهرگان تزریق شود, فعال می‌شود.

 

فرومون‌های هشدار دهنده : ۴ تا ۸ درصد.

اثرات :

• این مواد, اترهای پیچیده‌ای هستند که باعث هشدار دادن به کولونی زنبورها و رفتار دفاعی آنها می‌شوند و هیچ اثری بر پستانداران ندارد.

 

 

استفاده درمانی از زهر زنبورعسل برای بیماری‌های مختلف, طبق اظهارات استفان بوگدانوف در نشریه « علم محصولات زنبور عسل» در فوریه ۲۰۱۴ :

بیماری	کاربرد
آرتروز	هم آرتروز و هم آرتروز روماتیسمی
شانه یخ‌زده	طب سوزنی BV
بیماری‌های سیستم اعصاب مرکزی و غیرمرکزی (CNS و PNS)	فلج چندگانه
	زوال عقل
	فلج سکته مغزی
	پی‌افروختگی چندگانه
	التهاب عصب غدد لنفاوی
	آتاکسی مخچه ( اختلال عملکرد عضلانی )
	حباب نخاعی ( درد اندام‌ها, سردرد )
	التهاب عصب صورت
	میوپاتی ( بیماری عصب عضلانی )
	درد عصب سه‌قلو
	التهاب عصب شبکه‌ای پس از ضربه
	التهاب غشای CNS عصب عنکبوتیه
	پارکینسون
	درد پایین کمر
قلب و سیستم خون‌رسانی	افت فشار خون
	تصلب شرایین
	التهاب درون شریانی ( التهاب مزمن لایه درونی شریان‌ها )
	آنژین صدری
	آریتمی ( ضربان نامنظم قلب )
بیماری‌های پوستی	اگزما, درماتیت, سوریازیس
	کورک­زدگی ( جوش‌زدگی متناوب )
	بهبود زخم‌ها
	طاسی, کچلی
سایر بیماری‌ها	چشم‌پزشکی
	کولیت, زخم‌های روده
	آسم, برونشیت
	التهاب گلو, ورم لوزه, التهاب عصب گوش
	غدد درون‌ریز
	اورولوژی, بیماری‌های زنان
	سرطان و عفونت‌های HIV

 

 

استفاده درمانی از زهر زنبور عسل و روش‌های آن, همانطور که توسط ام سیمیکس در کتاب « بررسی قدرت درمانی زهر زنبورعسل » بیان شده است :

بیماری‌ها	نیش زنبور و طب سوزنی	تزریق	اولتراسونوفورز و سونوفورز الکتریکی	کرم, مرهم, پماد
آرتروز	×	×	×	×
حساسیت به زهر زنبور	–	×	–	–
CFS	×	×	–	–
اگزما	×	×	–	×
فیبرومیالژیا	×	×	–	–
سرمازدگی	–	–	–	×
نقرس	×	×	–	×
بیماری‌های نقص ایمنی	×	×	–	–
بیماری‌های التهابی	×	×	–	–
ایسچیا	×	×	×	×
التهاب مفصلی	×	×	×	×
درد سیاتیک	×	×	×	×
بیماری لایم	×	×	–	–
گرفتگی‌های مفصلی	×	×	–	–
فلج چندگانه	×	×	–	–
درد مفصلی, عضلانی	×	×	×	×
بیماری عروق جلدی	×	×	–	–
درد عصبی پس از پیوند	×	×	–	×
سندروم پیش از قاعدگی	×	×	–	–
سوریازیس	×	×	×	×
روماتیسم	×	×	×	×
بیماری ریموندز	×	×	–	–
جای زخم یا سوختگی	×	×	–	–
سیاتیک	×	×	–	–
آسیب‌های ورزشی	–	–	×	×
آرنج تنیس	×	×	–	×

 

 

لودیانسکی, پزشک روس, تجربه خود در زمینه کاربرد زهر زنبور در یک بیمارستان بزرگ روسی را بطور خلاصه بیان کرده است. این نتایج نشان می‌دهند که استفاده از زهر زنبور عسل به عنوان دارو, روش امیدوارکننده‌ای است.

بیماری	موفقیت خیلی خوب	موفقیت خوب	بدون تغییر
پلی‌آرتریت	۷۷	۱۸	۱۵
اوستئوکودروزیس ( بیماری ارتوپدی )	۱۵۴۲	۳۵۲	۱۱۶
آسم نایژه‌ای ( برونشیال )	۳۸	۱۷	۱۰
فشار خون پایین	۱۸	۹	۱۸
فلج چندگانه	۱۰۳	۷۲	۳۵
فلج سکته مغزی	۱۹۶	۱۰	۳۱
پی‌افروختگی چندگانه	۲۲	۹	۶
التهاب عصب غده لنفاوی	۱۱	۴	۱
آتاکسی مخچه ( اختلال عملکرد عضلانی )	۱۲	۷	۲
حباب نخاعی ( درد اندام‌ها, سردرد )	۱۴۰	۳۱	۱۱
التهاب عصب صورت	۱۲۸	۶	۱
میوپاتی ( بیماری عصب عضلانی )	۵۴	۸	۱۶
درد عصب سه‌قلو	۱۶	۷	۲
التهاب عصب شبکه‌ای پس از ضربه	۲۰۶	۴۶	۲۱
التهاب غشای CNS عصب عنکبوتیه	۲۷۵	۲۰	۲۰

 

فواید و خواص درمانی زهر زنبورعسل

براساس شواهد نقل‌شده و برخی پژوهش‌ها, نیش زنبور عسل ممکن است در موارد زیر موثر باشد :

• می‌تواند درد را کاهش دهد
• می‌تواند علائم برخی عارضه‌های خودایمنی مثل آرتروز روماتیسمی را با تقویت سیستم ایمنی و کاهش التهاب تسکین دهد
• می‌تواند با افزایش تولید سلول‌های تی در درمان عارضه‌های آلرژیک مثل آسم موثر باشد
• می‌تواند در آینده احتمال واکنش‌های شدید به نیش زنبور را کاهش دهد
• می‌تواند در مبارزه با بیماری لایم موثر باشد
• می‌تواند علائم مربوط به بیماری‌های عصبی مثل پارکینسون را کاهش دهد

 

احتیاط!

لازم است پیش از انجام هر روشِ درمانیِ جایگزین, مخاطرات و مزایای آن روش با شیوه‌های استاندارد سنجیده شود. به‌دلیل سازگاری نداشتنِ نیش زنبور با الکل, از مصرف فرآورده‌های الکلی مثل شربت دیفن‌هیدرامین و حتی ضدعفونیِ محلِ دریافتِ نیش با الکل, خودداری کنید.

در بررسی که بر روی ۱۴۵ پژوهش انجام گرفته است, به‌طور میانگین ۲۹٪ از افرادی که نیش‌درمانی انجام داده‌اند, عوارض جانبی متوسط تا شدیدی را تجربه کرده‌اند. در سال ۲۰۱۸ یک مورد مرگ بر اثر واکنش آلرژیک شدید به نیش‌درمانی با زنبورهای زنده گزارش شده است.